Plisi, kjo kreshtë e bardhë shekullore e shqiptarëve, është më shumë se veshje: është trashëgimi, vazhdimësi dhe ikonë e qetë e identitetit tonë. Sot, në një kohë kur Xhubleta më 2022 dhe Lahuta më 2025 janë pranuar si trashëgimi jomateriale shqiptare, pyetja shtrohet natyrshëm: a është plisi kandidati i radhës për UNESCO?
Autor: Milot Berisha
Hyrje
Ka objekte që, pa zë, tregojnë historinë e një populli më mirë se çdo libër. Një prej tyre është plisi i bardhë. Një kapuç i thjeshtë prej leshi të ngjeshur, por me peshë të madhe simbolike: nga jeta baritore te kodi i nderit, nga kuvendet te burrat e maleve, e deri te fotografia e emigrantit që ruan identitetin.
Plisi, kjo kreshtë e bardhë shekullore e shqiptarëve, është më shumë se veshje: është trashëgimi, vazhdimësi dhe ikonë e qetë e identitetit tonë.
Sot, në një kohë kur Xhubleta më 2022 dhe Lahuta më 2025 janë pranuar si trashëgimi jomateriale shqiptare, pyetja shtrohet natyrshëm: a është plisi kandidati i radhës për UNESCO?
Gjurmët e hershme: pilos, pileus dhe forma e kapuçit mesdhetar.
Edhe pse fjala “plis” nuk shfaqet në autorët antikë, forma e tij është e njohur. Te grekët, pilos ishte kapelë prej felt-i, e rrumbullakët dhe pa strehë, e përdorur nga punëtorët, lundërtarët dhe madje edhe heronjtë – si Odiseu, i cili shpesh paraqitet me një pilidion.
Te romakët, pileus u bë simbol i lirisë: në monedhat republikane, pileus libertatis qëndron mes dy hanxharëve, duke shënuar çlirimin e skllevërve. Forma është identike me kapuçin hemisferik prej leshi që njohim në traditat ballkanike.
Nuk ka prova që këto janë “plisi shqiptar”, por ka prova se arketipi i kapuçit prej felt-i është pjesë e pandashme e Mesdheut të lashtë dhe se kjo formë ka vijuar të jetojë në Ballkan.
Dëshmia ilire: relievi i Zenicës
Një nga shembujt më të rëndësishëm ikonografikë është relievi i Zenicës (shek. IV pas Kr.), ku dy burra mbajnë në kokë një kapuç të ulët e të rrumbullakët. Studiuesi John Wilkes, në librin “The Illyrians”, e identifikon atë si “the familiar Balkan skull-cap (Albanian qeleshe)”.
Pra, edhe pse nuk mund të flasim për plisin e sotëm, mund të flasim për vijimësi të formës në hapësirat ilire.
Kur plisi bëhet shqiptar
Plisi hyn qartazi në skenë me etnografinë e shekujve XIX–XX. Udhëtarë si Hahn, Nopcsa dhe Edith Durham e përshkruajnë si shenjë të padiskutueshme të burrave shqiptarë në Kosovë, Malësi, Shqipërinë e Veriut, Shkup, Tetovë, Ulqin, Preshevë, si dhe në pjesë të Maqedonisë e Malit të Zi.
Fjalori i Gjuhës së Sotme Shqipe e definon thjesht:
“Cohë e bardhë prej leshi të shkelur e të ngjeshur; kësulë e bardhë prej kësaj cohe”.
Materiali, teknika dhe funksioni janë tërësisht vendase. Këtu plisi nuk është më arketip, por objekt i qartë shqiptar.
Pse mbijetoi plisi vetëm te shqiptarët?
Kjo pyetje lidhet me disa faktorë të ndërlidhur.
Së pari, blegtoria malore. Kullotat alpine krijuan ekonomi të leshit dhe shajkut. Veshjet e një shoqërie baritore ndryshojnë shumë ngadalë; plisi mbijetoi si pjesë funksionale e kësaj ekonomie.
Së dyti, kodi i nderit. Plisi u bë pjesë e imazhit moral të burrit: shenjë përgjegjësie, dinjiteti dhe “faqe-bardhësie”. Në shumë treva, nuk është vetëm mbulesë koke, por një lloj “vule karakteri”.
Së treti, rezistenca e heshtur ndaj modave osmane e bizantine. Ndërsa popujt e tjerë adoptuan fesin, kalpacin, shamitë, shqiptarët e maleve e mbajtën plisin si shenjë të vetën. Nuk ishte domosdoshmëri një akt i artikuluar politik, por një refuzim i brendshëm për t’u tretur.
Së katërti, shenja e dallimit etnik. Në terrenin e përzier ballkanik, “kokat e bardha” dallonin shqiptarët nga larg. Plisi u bë logo vizuale e identitetit./koha.net/